Hợp tác cộng đồng trong kiến trúc – Nền tảng của sự phát triển bền vững

Bài viết này đề cập đến cách mà kiến trúc DIT (Do it together) tạo nên sức ảnh hưởng qua sự cộng tác đa văn hóa và đa lĩnh vực. Khi các chuyên gia và những người không chuyên cộng tác, những điểm chung hay thậm chí là những sở thích đối lập, kinh nghiệm và kiến thức của họ hợp lại, tạo ra một giải pháp bền vững mới, như hai trường hợp ở Ấn Độ và Vương quốc Anh.

Trường hợp 1: ModSkool, New Delhi, Ấn Độ

Khi một trường học bị phá hủy cùng với phần còn lại của khu định cư trong một khu phố ổ chuột ở Chilla Khadar, một nhân viên xã hội tên Abdul Shakeel đã thắng trong vụ kiện vì lợi ích cộng đồng (PIL- Public Interest Litigation) để xây dựng công trình tạm thời.

Để xây dựng thêm nhiều công trình chắc chắn, phù hợp hơn với những cuộc di cư bất đắc dĩ trong tương lai và điều kiện khí hậu địa phương, Abdul đã tìm đến hai KTS bản địa: Swati Janu và Nidhi Sohane, những người thực hiện dự án thiết kế trường học như một dự án thiện nguyện.

Đây là điểm bắt đầu của Modskool, một trường học tạm thời được khởi xướng bởi nhóm các tình nguyện viên cộng đồng và các KTS. Tại thời điểm đầu của dự án, Swati và Nidhi tìm kiếm sự giúp đỡ và nộp đồ án cho cuộc thi Thách thức toàn cầu năm 2016 (Our Global Challenge in 2016), cuối cùng được chọn để trở thành một trong những bài dự thi vào vòng chung kết. Sự chứng nhận này đã tiếp thêm sự tự tin cho nhóm và dự án bắt đầu phát triển.

Ngân sách đầu tiên của dự án được gây dựng một phần bởi chiến dịch truyền thông hiệu quả, do đó huy động được mạng lưới cộng đồng. Ngay sau đó, các công ty xây dựng địa phương cũng quyên góp thêm cho quỹ và đóng góp thêm các tư vấn chuyên ngành cho dự án. Khi quá trình xây dựng bắt đầu, có hơn 60 tình nguyện viên địa phương và quốc tế tham gia giúp đỡ. Tất cả các quyết định thiết kế đều được tiến hành trên công trường và tiếp tục phát triển để trở nên bền vững hơn, thích ứng với đặc điểm văn hóa, môi trường và khí hậu địa phương.

Xây dựng lần đầu vào năm 2017 với khoảng thời gian 3 tuần, ModSkool bị tháo dỡ vào một năm sau đó vì vấn đề sở hữu đất. Vào năm 2019, ngôi trường được di dời và tái xây dựng bởi Child Trust. Lần này, thiết kế được cải tiến hơn so với ngôi trường ban đầu. Thông qua quá trình xây dựng, các kỹ sư địa phương đã được trao nhiều cơ hội để phát triển kỹ năng xây dựng.

Dựa trên sự thành công của dự án, Tổ chức liên hiệp thiết kế xã hội (Social Design Collaborative) được thành lập và hiện tại hoạt động chủ yếu về việc ủng hộ quyền của nông dân, những người mà nơi ở của họ phải đối mặt với việc bị thu hồi do kế hoạch tái phát triển dòng sông. Trong cuộc thi Thiết kế Beazley của năm 2020( 2020’s Beazley Design of the Year), ModSkool là dự án giành chiến thắng ở hạng mục kiến trúc.

ModSkool chắc chắn đã tạo nên sự đột phá trong kiến trúc DIT. Được sinh ra bởi nhu cầu cấp thiết của cộng đồng, được phát triển bởi những người lãnh đạo địa phương và đạt được thành công nhờ sự giúp đỡ của rất nhiều chuyên gia, dự án đã tạo nên tính kết nối giữa các nhà hoạch định chính sách, người lãnh đạo cộng đồng, chuyên gia xây dựng và các công ty.

Trường hợp hai: The Granby Four Streets, Liverpool, Vương quốc Anh

Ở Toxteth, Liverpool, một cụm nhà liền kề được biết đến với tên The Granby Four Streets đang phải chịu áp lực từ kế hoạch phá hủy trong vài thập kỷ qua. Tất cả các cửa hàng phá sản, các căn nhà bỏ hoang bắt đầu xuất hiện và những quan điểm tiêu cực về khu vực trở thành một vòng tiêu cực luẩn quẩn. Người dân địa phương phản đối kế hoạch phá hủy căn nhà của họ và bắt đầu một chiến dịch bao gồm làm vườn du kích, làm sạch đường phố, sơn lại những căn nhà bỏ hoang và tổ chức họp chợ hàng tháng. Cột mốc đầu tiên trong chiến dịch của người dân bản địa là thành lập Ủy ban ủy thác đất cộng đồng ( Community Land Trust – CLT) vào năm 2011 để cùng đàm phán với chính quyền địa phương về tương lai của họ. Cuộc đàm phán đã thành công tốt đẹp với kết quả là những dự án tái phát triển dựa trên lợi ích của sự cải tiến và sở hữu các tài sản vô chủ.

Một cột mốc quan trọng khác với người dân địa phương là liên kết với nhóm KTS Architecture Collective Assemble để giúp họ hiện thực hóa hoài bão của mình. Các KTS nhận ra được công sức và thành quả của người dân địa phương, do đó thiết kế của họ cũng là sự nỗ lực để duy trì những di sản địa phương. Đến nay, 10 nhà liền kề vô chủ đã được sửa chữa. Các ngôi nhà khác được chuyển đổi thành các phòng thực hành vật liệu kiến trúc gốm bản địa và vườn Granby mùa đông – sau đó trở thành khu vực tiếp cận tự do với người dân và dân cư lân cận.

Granby Four Streets là một trường hợp tiêu biểu. Nó đưa ra thử thách cho các ý tưởng, nhiệm vụ và trách nhiệm trong việc quy hoạch. Thông qua quá trình phát triển, tổ chức “Nhu cầu của cộng đồng” không còn ở thế bị động nữa. “Nhu cầu của cộng đồng” trở thành “Cộng đồng hành động”- người dân dần chủ động hơn trong việc lãnh đạo và thúc đẩy sự phát triển kinh tế – xã hội. Qua việc xây dựng mối quan hệ với các đối tác và liên minh, người dân đã có khả năng lớn hơn trong việc phát triển khu dân cư của chính mình, trong khi chính quyền địa phương, nhà đầu tư và các đơn vị thiết kế chuyên nghiệp học hỏi được rất nhiều từ hoạt động cộng đồng.

Nâng cấp cơ sở vật chất đô thị thường là chủ đề kém thu hút với giới truyền thông. Tuy nhiên, Granby Four streets, đã khuấy động báo chí và trở thành tiêu đề chính trên các mặt báo khi chiến thắng giải thưởng Turner, một giải thưởng danh giá ở Anh. Thay vì trao giải cho nghệ sĩ, điều đáng ghi nhận là giải thưởng được trao cho cộng đồng KTS và CLT (ủy ban ủy thác đất cộng đồng). Giám khảo khen ngợi đồ án là “cách tiếp cận dựa trên nền tảng để tái tạo, quy hoạch và phát triển thành phố, đối lập với việc cải tiến theo hướng doanh nghiệp hóa”. “Granby Four Streets” tự tin rằng có thể bảo vệ cộng đồng trong sự bất ổn giá bất động sản, cũng như việc cải tạo và nâng cấp công trình xây dựng sẽ được tiếp tục để nâng cao mức sống của dân cư khu vực.

Nếu không có sự lãnh đạo của nhóm dự án chủ chốt, liệu Modskool và Granby Four Streets có thể vượt qua sức ép của kế hoạch phá dỡ? Và nếu không có việc xây dựng mối quan hệ liên minh với các chuyên gia và công ty, liệu các dự án này có thể cưỡng lại sức ép của kế hoạch dựa trên việc ủng hộ giá trị thặng dư và lợi ích kinh tế tư bản không? Chắc chắn là không.

Cả ModSkool và Granby Four Streets đều xuất phát từ hoạt động cộng đồng nhỏ, được đánh giá là một ví dụ của các hoạt động mới. Họ để cho cộng đồng và mọi người dân tham gia vào bảo vệ di sản của chính mình. Họ chuyển đổi mối quan hệ thông thường và trao đổi giao dịch thành mối quan hệ dựa trên sự tin tưởng, đồng thời tạo nên một điều kiện mới cho sự cộng tác. Chỉ bằng cách xóa bỏ rào cản giữa người dân bản địa, các chuyên gia thiết kế, chính quyền địa phương, nhà đầu tư, công ty và tình nguyện viên, chúng ta mới có thể giải phóng được sức mạnh tập thể.